Odsetki – każdy o nich słyszał, ale w praktyce niewiele osób potrafi wyjaśnić, czym rzeczywiście są. Z odsetkami spotykamy się stosunkowo często, np. zawierając umowę pożyczki czy kredytu lub w przypadku umów z kontrahentami (jeśli chodzi o przedsiębiorców). Mimo to nadal sprawiają dość dużo problemów – często mylone są ich rodzaje oraz wysokość. Dlatego w tym artykule poznasz 6 faktów o odsetkach, m.in.:
- Czym są odsetki?
- Jakie jest źródło obowiązku świadczenia odsetek?
- Jaka może być wysokość odsetek?
- Czym jest zakaz anatocyzmu?
- Czy odsetki się przedawniają?
Zapraszam do lektury!
1. Odsetki – czym są?
Mówiąc najogólniej, odsetki stanowią świadczenie pieniężne, do którego może być zobowiązany dłużnik, który korzysta z cudzych pieniędzy. Chodzi tu zarówno o sytuację, gdy korzystanie z pieniędzy wierzyciela jest przedmiotem umowy, np. umowy kredytu, jak i wtedy, gdy nie jest ono objęte zgodą wierzyciela, w szczególności wynika z opóźnienia w zapłacie sumy pieniężnej przez dłużnika.
Zasadniczo odsetki pełnią funkcję „wynagrodzenia”, które należy się wierzycielowi od dłużnika za korzystanie z jego pieniędzy. Mogą też mieć znaczenie waloryzacyjne oraz (w przypadku odsetek za opóźnienie) kompensacyjne i represyjne czy też motywacyjne. Jak już wspomniałem, odsetki są wynagrodzeniem za korzystanie z cudzego kapitału, a ich wysokość zależy od stopy procentowej, wielkości kapitału oraz czasu, na jaki zaciągniętego zobowiązanie.
Polskie prawo wyróżnia odsetki:
- Ustawowe – są to takie „domyślne” odsetki. Mają zastosowanie np. wtedy, gdy strony w umowie nie określiły wysokości odsetek – wówczas korzystają z ustawowych. Ogłasza je Minister Sprawiedliwości.
- Umowne – ich wysokość jest ustalana indywidualnie przez strony umowy.
Rodzaje odsetek ustawowych:
- Kapitałowe jako wynagrodzenie za możliwość korzystania z cudzych pieniędzy lub innych wartości w pewnym okresie.
Przykładowo: Kasia pożyczyła Jankowi 1000 zł na rok, ponieważ chciał kupić rower. Po roku Janek miał oddać 1000 zł i 5 % odsetek. Janek wywiązał się z umowy i spełnił swoje zobowiązanie, bo oddał Kasi 1000 zł powiększone o 5 % odsetek. Odsetki stanowiły wynagrodzenie za korzystanie z kapitału Kasi.
- Za opóźnienie, które należy zapłacić w razie niewykonania zobowiązania pieniężnego w terminie. Zapłata następuje w sytuacji, gdy ktoś nie spełnił świadczenia pieniężnego terminowo. Wówczas dochodzi do zwiększenia zaległej kwoty o dodatkowe odsetki. Chodzi o to, aby dłużnik nie ma miał interesu w tym, żeby nie płacić. Odsetki za opóźnienie pełnią funkcję motywacyjną, gdyż brak zapłaty w terminie jest konsekwencją niewykonania świadczenia pieniężnego na czas.
- Za opóźnienie w transakcjach handlowych dotyczą opóźnień z tytułu zobowiązań finansowych, gdy stronami umowy są osoby, które prowadzą działalność gospodarczą. Zasady egzekwowania tych odsetek są podobne, jak w przypadku typowych odsetek za opóźnienie. Strona umowy, która nie otrzymała zobowiązań na czas, nabywa prawo do żądania od dłużnika odsetek za opóźnienie z tytułu transakcji handlowej.
2. Źródła obowiązku świadczenia odsetek
Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy wynika to:
- Z czynności prawnej np. umowa stron.
- Z ustawy, np. za opóźnienie dłużnika w spełnieniu świadczenia pieniężnego.
- Z orzeczenia sądu lub decyzji innego właściwego organu. Trzeba wiedzieć, że jeżeli obowiązku zapłaty odsetek nie nakłada na dłużnika ustawa ani czynność prawna, to organ stosujący prawo może o tym obowiązku orzec tylko wówczas, gdy przepis prawa przyznaje mu taką szczególną kompetencję.
3. Wysokość odsetek
O wysokości odsetek decyduje przede wszystkim treść czynności prawnej lub właściwego orzeczenia/decyzji. Strony mogą w umowie ustalić wysokość odsetek w razie opóźnienia świadczenia. Jednak jeżeli wysokość odsetek nie jest określona, należą się odsetki ustawowe. Wysokość odsetek ustawowych to suma stopy referencyjnej NBPi 3,5 punktów procentowych. Wysokość odsetek ustawowych Minister Sprawiedliwości ogłasza, w drodze obwieszczenia, .
Ustalając wysokość odsetek, nie można też zapomnieć o odsetkach maksymalnych. Mimo swobody umów, strony kontraktu nie mogą zapomnieć, że są pewne ograniczenia:
- Wysokość odsetek, która wynika z czynności prawnej (np. z umowy), nie może w stosunku rocznym przekroczyć dwukrotności wysokości odsetek ustawowych.
- Jeżeli wysokość odsetek wynikających z umowy przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne.
- Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego.
4. Czym jest zakaz anatocyzmu?
Zakaz anatocyzmu to zakaz żądania odsetek za opóźnienie od zaległych odsetek (procent składany). Celem zakazu jest ochrona dłużnika przed niekorzystnymi skutkami wprowadzenia do umowy takiego postanowienia, które spowodowałoby powstawanie odsetek w nieskończoność. Zakaz ten zapobiega więc mnożeniu się długu dłużnika.
Przykładowo: Janek pożyczył Kasi 1000 zł na 10% rocznie. Minął rok, a Kasia nie zapłaciła odsetek. Dlatego w kolejnym roku Kasia powinna zapłacić odsetki nie od 1000, ale od 1100 zł.
Zasada anatocyzmu nie odnosi się do 3 przypadków:
- Gdy po powstaniu zaległości strony zgodziły się na doliczenie zaległych odsetek do dłużnej sumy (umowa).
- Gdy wierzyciel wytoczył powództwo o zapłatę zaległych odsetek.
- Pożyczek długoterminowych udzielanych przez instytucje kredytowe.
5. Kiedy trzeba zapłacić odsetki?
Jeśli nie ma innego ustalenia co do terminu płatności odsetek, są one płatne co roku z dołu. Jeżeli termin płatności sumy pieniężnej jest krótszy niż rok, to zapłata odsetek powinna nastąpić jednocześnie z zapłatą sumy. Nie dotyczy to jednak zapłaty odsetek za opóźnienie (te są wymagalne z chwilą bezskutecznego terminu świadczenia głównego i za każdy dzień z osobna).
6. Przedawnienie
Odsetki ustawowe mają charakter akcesoryjny wobec świadczenia głównego. To oznacza, że nie mogą przedawnić się później, niż świadczenie główne. Wraz z przedawnieniem się roszczenia głównego, przedawniają się roszczenia o świadczenia uboczne, nawet jeśli nie upłynął jeszcze termin ich przedawnienia. Jest to efekt akcesoryjności odsetek w stosunku do roszczenia głównego.
Wyjątek stanowią odsetki za opóźnienie, których termin przedawnienia biegnie osobno w stosunku do należności głównej. Traktowane są one bowiem jako świadczenie okresowe.
Zatem do przedawnienia odsetek zastosowanie będą miały następujące terminy:
- dla świadczeń okresowych 3 lata,
- dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej – 3 lata,
- dla roszczeń z tytułu sprzedaży dokonanej w zakresie działalności przedsiębiorstwa sprzedawcy – 2 lata.
Podsumowanie
Dobra znajomość odsetek to klucz do świadomego zarządzania finansami. Poznanie różnic między odsetkami ustawowymi a umownymi oraz zasad przedawnienia pozwalają na uniknięcie nieprzyjemnych konsekwencji w przyszłości.
________________________________________________________
Autor wpisu: radca prawny Tomasz Cudnoch
Nie wiesz, jak policzyć odsetki?
Skontaktuj się ze mną:
+48 509 100 326
kancelaria@cudnoch.eu